Jan Sarkander, znany również jako Johann Fleischmann w niektórych źródłach, to postać o niezwykłej historii, która kształtowała duchowość regionów Moraw i Śląska. Urodził się 20 grudnia 1576 roku w Skoczowie, a jego życie zakończyło się tragicznie 17 marca 1620 roku w Ołomuńcu.
Był nie tylko prezbiterem, ale przede wszystkim męczennikiem, którego ofiara życia została doceniona przez Kościół katolicki, który uznał go za świętego. Jan Sarkander jest patronem nie tylko Moraw i Śląska, ale także diecezji bielsko-żywieckiej oraz ludzi dbających o dobrą spowiedź.
Życiorys
Jan Sarkander przyszedł na świat w Skoczowie, znajdującym się na obszarze Śląska cieszyńskiego. Jego rodzicami byli Grzegorz Maciej Sarkander oraz Helena, z domu Górecka, herbu Kornicz. Miał trzech braci: Wacława, Pawła oraz Mikołaja, który później również został kapłanem. Poza tym, w rodzinie był także przyrodni brat Mateusz, ponieważ jego matka po śmierci pierwszego męża, Welczowskiego (czes. Vlčovský), wstąpiła w drugi związek małżeński. Sakrament chrztu otrzymał w kościele Znalezienia Krzyża Świętego w Skoczowie, którego szafarzem był ks. Jerzy Kistka.
W wieku zaledwie 13 lat stracił swojego ojca. Jego matka, najprawdopodobniej z uwagi na trudności finansowe, postanowiła wraz z dziećmi opuścić Księstwo Cieszyńskie i osiedlić się w Příboru na Morawach. Tam kontynuował naukę w katolickiej szkole parafialnej. Ukończył niższe studia w jezuickim kolegium w Ołomuńcu, a w 1597 roku podjął dalszą edukację w dziedzinie filozofii na ołomunieckiej akademii, przenosząc się po jej zamknięciu w 1599 roku do Pragi. W latach 1600-1603 studiował na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie 9 maja 1603 roku otrzymał tytuł doktora nauk filozoficznych. 6 września 1604 roku rozpoczął jezuickie studia teologiczne na Uniwersytecie w Grazu, które przerwał 3 września 1606 roku, kiedy to ożenił się z luteranką Anną Plachetską, która zmarła w 1607 roku.
Po śmierci żony wrócił na studia, a 21 grudnia 1607 roku uzyskał stopień doktora nauk teologicznych. Następnie, 22 grudnia tego samego roku, przyjął w Kromieryżu niższe święcenia kapłańskie z rąk biskupa ołomunieckiego, kard. Franciszka Dietrichsteina. 20 grudnia 1608 roku w Ołomuńcu został subdiakonem, a 19 marca 1609 roku z rąk biskupa Jana Civalliego przyjął diakonat. Trzy dni później, 22 marca, w kościele Apostołów Piotra i Pawła w Brnie, otrzymał święcenia prezbiteratu.
Na początku swojej kariery pełnił funkcję wikariusza w parafii św. Piotra i Pawła w Jaktarze koło Opawy, a później został zastępcą proboszcza w Uničovie w latach 1609–1611. W drugim dniu świąt Bożego Narodzenia w 1609 roku został aresztowany wraz z braćmi Pawłem i Wacławem za to, że pomagali w ucieczce z więzienia swojemu bratu, ks. Mikołajowi, który angażował się w sprawy polityczne. Spędził osiem miesięcy w więzieniu w Kromieryżu, po uwolnieniu obejmując probostwo w kolejnych parafiach: św. Jana Chrzciciela w Charvátach (1611-1612), Najświętszej Trójcy w Zdounkach (1612-1613), a od 1613 w parafii św. Jakuba Starszego w Boskovicach, oraz od 1616 w parafii św. Anny w Holeszowie. W tej ostatniej parafii miał konflikt z ewangelickim właścicielem Wacławem Bitowskim, dotyczący płacenia dziesięcin, co zmusiło go do złożenia skargi do namiestnika Moraw, barona Władysława Popiela Lobkovica.
W czerwcu 1619 roku, wkrótce po wybuchu wojny trzydziestoletniej, z namowy parafian postanowił udać się z pielgrzymką do Częstochowy, gdzie spędził około miesiąca w jasnogórskim klasztorze. Przywiózł stamtąd kopię cudownego obrazu Matki Bożej, która obecnie znajduje się w kościele Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Uničovie, gdzie niegdyś pełnił funkcję zastępcy proboszcza. Po drodze odwiedził krewnych w Rybniku oraz zatrzymał się w Krakowie w jednym z klasztorów.
Po powrocie do Holeszowa, 6 lutego 1620 roku, zapobiegł atakowi lisowczyków na miasto, prowadząc procesję z Najświętszym Sakramentem, co miało na celu ukazanie katolickiego charakteru miasta. Lisowczycy odstąpili od Holeszowa, co jednak stało się pretekstem dla protestantów do oskarżenia go o sprowadzenie na Morawy polskiego wojska. 13 lutego 1620 roku został aresztowany w miejscowości Troubky i osadzony w ołomunieckim więzieniu.
Męczeńska śmierć
W dniu aresztowania miało miejsce pierwsze przesłuchanie, które prowadził przewodniczący składu orzekającego, namiestnik Moraw, Władysław Velen Żerotin oraz Wacław Bitowski i Benesz Prażma. Oszczercze zarzuty stawiane w sposób obraźliwy miały na celu wymuszenie na nim przyznania się do zdrady stanu i sprowadzenia lisowczyków na Morawy, a jego opór narażał go na groźby tortur. Po udanym stawieniu oporu, rozpoczęto na nim okrutne tortury na tzw. „kole-skrzypcu”, polegające na rozciąganiu ciała poprzez unieruchomienie nóg i napięcie lin przymocowanych do rąk. 17 lutego, w kolejnym przesłuchaniu, obnażone ciało męczennika było przypiekane płonącymi pochodniami. A następnego dnia oprawcy, żądając ujawnienia tajemnicy spowiedzi, przystąpili do brutalniejszych tortur, w których zwiększali siłę rozciągania na skrzypcu, przypiekali ciało aż do odkrycia żeber oraz ściskali głowę żelazną obręczą. W wyniku zadanych ran, wystąpiła gangrena, która 17 marca, około godz. 22, doprowadziła do jego śmierci.
Pogrzeb Jana Sarkandera miał miejsce 24 marca. Jego ciało tymczasowo spoczęło w kaplicy św. Wawrzyńca w kościele Maryi Panny Śnieżnej w Ołomuńcu, a od 1794 roku znajduje się w kościele św. Michała.
Wyniesienie na ołtarze
Wyniesienie męczennika na ołtarze było procesem, który rozpoczęli biskup ołomuniecki kard. Karol Liechtenstein a także jego następca kard. Wolfgang Hannibal von Schrattenbach. W 1720 roku otwarto jego grób, w którym stwierdzono doskonały stan zachowania zwłok. Po zakończeniu procesu beatyfikacyjnego, papież Pius IX 11 września 1859 roku wydał uroczysty dekret, który ogłaszał Sługę Bożego Jana Sarkandra błogosławionym. Ceremonia beatyfikacji miała miejsce w bazylice św. Piotra w Rzymie 6 maja 1860 roku.
22 września 1860 roku ciało męczennika zostało w końcu złożone w złocistej trumience, nad którą w przeźroczystej gablocie umieszczono jego czaszkę. Umiejscowiona była ona przy bocznym ołtarzu katedry św. Wacława w Ołomuńcu. W wyniku prośby biskupów z Ołomuńca i Katowic, 31 lipca 1981 roku zainicjowano proces kanonizacji.
Kanonizacja wymagała potwierdzenia cudu za wstawiennictwem męczennika. Dochodzenie w tej sprawie zakończono 12 lipca 1991 roku ogłaszając dekret o jego ważności. Dalsze prace, w tym posiedzenie Rady Lekarskiej, odbyło się 26 listopada 1992 roku, a 5 lutego 1993 roku miała miejsce sesja konsultorów teologicznych. Następnie, 9 marca 1993 roku, kardynałowie oraz biskupi Kongregacji Spraw Kanonizacyjnych zajmowali się procedurą uznania przedstawionego cudu.
2 kwietnia 1993 roku ogłoszono dekret o cudownym uzdrowieniu proboszcza skoczowskiego ks. Karola Pichy. Już 5 kwietnia papież Jan Paweł II podczas konsystorza ogłosił Jana Sarkandra świętym. Jeszcze w maju tego samego roku, 21 maja 1995 roku, kanonizacja miała miejsce w Ołomuńcu w czasie uroczystej mszy świętej odprawionej na płycie lotniska Neředín.
Następnego dnia po tym wydarzeniu papież odwiedził miejsce urodzenia św. Jana Sarkandra w Skoczowie, gdzie na wzgórzu Kaplicówka odprawił mszę dziękczynną. W homilii, Jan Paweł II podkreślił:
„*Świadectwo męczenników jest dla nas zawsze jakimś wyzwaniem – ono prowokuje, zmusza do zastanowienia. Ktoś, kto woli raczej oddać życie, niż sprzeniewierzyć się głosowi własnego sumienia, może budzić podziw albo nienawiść, ale z pewnością nie można wobec takiego człowieka przejść obojętnie. Męczennicy mają nam więc wiele do powiedzenia. Jednak przede wszystkim oni pytają nas o stan naszych sumień – pytają o naszą wierność własnemu sumieniu.*”
Kult
Kościół katolicki w Polsce świętuje liturgiczne wspomnienie świętego Jana Sarkandra każdego roku 30 maja. W szczególności jego kult koncentruje się w dwóch niezwykle ważnych miejscach: Skoczowie i Ołomuńcu. W Skoczowie, w miejscu narodzin świętego, utworzono muzeum parafialne im. św. Jana Sarkandra, ku jego pamięci. Ponadto, w kościele Znalezienia Krzyża Świętego znajduje się kamienna chrzcielnica. Według miejscowej legendy to tam święty został ochrzczony. W sąsiednim kościele Apostołów Piotra i Pawła przechowywany jest relikwiarz, zawierający fragment żebra Jana Sarkandra, który odkryto 16 marca 1920 roku.
Kolejnym istotnym miejscem jest kaplica tzw. „Na Górce” Kaplicówka, gdzie odbywają się wyjątkowe uroczystości dedykowane świętemu. W Ołomuńcu, poza katedrą, która jest jego miejscem wiecznego spoczynku, ważnym punktem jest specjalna kaplica św. Jana Sarkandra przy ul. Na Hradě. Została ona wzniesiona nad piwnicą więzienną, w której poniósł śmierć. W tej kaplicy znajduje się również „koło-skrzypiec”, które użyto jako narzędzie jego tortur.
Do tego miejsca pielgrzymowali m.in. znani władcy, tacy jak król Polski Jan III Sobieski, cesarz Karol VI Habsburg czy królowa Maria Teresa Habsburg. W Ołomuńcu na Rynku Górnym (czes. Horní Náměstí) znajduje się rzeźba św. Jana, umieszczona na Kolumnie Trójcy Przenajświętszej. W kościele św. Cyryla i Metodego (czes. Kostel svatého Cyrila a Metoděje) można zobaczyć jeden z witraży, na którym przedstawione są postacie św. Jana oraz św. Zdzisławy Czeskiej.
Jeżeli chodzi o czeskie miejscowości, kaplice w Pašovicach i Vacenovicach również noszą jego imię. Kult świętego obecny jest także w kulturze i sztuce: liczne figury oraz obrazy przypominają o męczeństwie Jana Sarkandra. W Polsce, w czasach przełomu XVII i XVIII wieku, powstała pieśń poświęcona jego męczeństwu, znana jako Hymn o św. Janie Sarkandrze. W 1994 roku powstał film dokumentalny o nim, w reżyserii Stanisława Janickiego, noszący tytuł Jan Sarkander ze Skoczowa.
Warto odnotować, że 20 sierpnia 1873 roku utworzono na Śląsku Cieszyńskim towarzystwo oświatowo-wydawnicze, nazwane „Dziedzictwo bł. Jana Sarkandra dla Ludu Polskiego na Śląsku”, którego celem było szerzenie oświaty na fundamencie katolickiej wiary. Choć to stowarzyszenie zlikwidowano 5 grudnia 1950 roku, to jednak zostało ono reaktywowane 9 listopada 1993 roku w Cieszynie pod nazwą Stowarzyszenie „Dziedzictwo św. Jana Sarkandra”. Dziś jego celem jest propagowanie wiary, oświaty i kultury w ramach katolickiej tradycji. W Polsce, w miejscowościach Cieszyn, Iłownica i Skoczów, jedną z ulic nazwano jego imieniem, a także dwa potoki, będące dopływami Bobrówki, otrzymały nazwy Sarkander oraz Sarkandrowiec.
Oceń: Jan Sarkander